Kolesterol Hastalarında Beslenme ve Diyet Tedavisi

Kalp ve damar hastalıkları deyince şüphesiz ilk akla gelen hastalık yüksek kolesteroldür. Normalde vücudumuzda belirli seviyelerde bulunan bu lipitler, kalıtsal ve çevresel bir çok faktörden etkilenerek yüksek düzeylere çıkabilmekte, başta damar sertliği ve buna bağlı olarak kalp krizleri olmak üzere bir çok olumsuz duruma neden olabilmektedir.

Sağlıklı beslenme ilkeleri ile kolestrolden korunmak ve yüksek kolesterolü yenmek hiç zor değil. Bu yazımızda kolestrol hakkında kısaca bilgi verip beslenme ve diyet tedavisi üzerinde duracağız.

Kolesterol Nedir

Kolestereol terimi sıklıkla kullanılsa da kolestrol nedir sorusu çoğu kişinin cevabını bilmediği önemli bir sorudur. Lipin grubundan biri olan kolesterol; Beyin, kalp, bağırsaklar ve karaciğer başta olmak üzere vücutta yaygın olarak bulunur. Kolesterol vücutta hormon( kortizon, cinsiyet hormonu) D vitamini ve safra asitleri üretir. Bu işlemler için kanda az miktarda kolesterol bulunması gereklidir.Eğer kanda yüksek miktarda kolesterol bulunursa kan damarlarında birikir, damarların sertleşmesine ve daralmasına(arterioskleroz) yol açar.

Kolesterolün bir kısmı diyetle alınır, bir kısmı da karaciğerde asetattan sentezlenir. Kolesterol, hücre zarı ve beynin myelin yapısına girer. Safra asitlerinin ve bazı hormonların öncüsüdür.  Kandaki kolesterol miktarının normal seviyelerde tutulması beden çalışması için gereklidir. Aşırı yükselmesi ise koroner kalp hastalıkları için risk faktörüdür.

Kolesterol Çeşitleri

Yaygın anlamda kolesterol HDL(iyi) ve LDL (kötü) olmak üzere 2ye ayrılmaktadır. LDL(düşük dansteli lipoprotein), arter duvarının içine kolesterol taşıyan başlıca lipoproteindir. HDL(yüksek dansteli lipoprotein) ise intimadan kolesterolün geri çekilmesine veya serumdaki kolesterolün karaciğere taşınarak uzaklaştırılmasında görev alır. LDL kolesterolün yükselmesi aterosklerozu arttırırken HDL kolesterol ateroskleroza karşı koruyucudur. Bu nedenle halk arasında LDL kolesterol ‘’kötü’’  HDL kolesterol  ‘’ iyi’’  olarak bilinir.

Ergenlik çağına kadar çocuklarda HDL kolesterol açısından cinsiyet farklılığı görülmez. Ergenlikten sonra kadınların HDL kolesterol seviyeleri erkeklerden daha yüksektir.

HDL kolesterolü arttıran başlıca faktör egzersizdir. HDL kolesterolün düşüklüğüne neden olan faktörler ise: şişmanlık, hareketsizlik, sigara içimi, androjen hormonu, trigliseridlerin yüksekliği ve kalıtımdır.

Kolestererol değerleri

Eğer ki kan kolesterol değeriniz aşağıdaki rakamların üzerinde beslenme ve diyetinize dikkat etmeniz gerekmektedir.

Kolesterol > 200 mg/dl

LDL kolesterol > 130 mg/dl

HDL kolesterol< 35 mg/ dl

Normal değerlerin üzerinde olan kişiler mutlaka bir diyetisyenden beslenme konusunda yardım almalıdır.

Çocuklarda LDL kolesterol düzeyinin 110 mg/dl ve altında tutulması istenir. Değerin 130 mg/dl üzerine çıkması ise risk sayılır. Çocukluk çağında LDL kolesterolün yüksek olması yetişkin yaşta hiperlipidemi gelişeceğinin işaretidir. Bu nedenle koruyucu önlemlere çocukluk çağında başlamak gerekir.

Risk Faktörleri

Değişebilir ve değişmeyen risk faktörleri olmak üzere iki çeşittir.

Değişebilen risk faktörleri ;

• Cinsiyet:

Erkeklerde risk  fazladır. Ayrıca menopoz sonrasında kadınlarda LDL kolesterol seviyesi daha yüksektir.

• Yaş:

Yaş ilerledikçe risk artar. 45 yaş üstü erkekler ve 55 yaş üstü kadınlarda kolesterol riski fazladır.

• Genetik:

Aile geçmişinde yüksek kolesterol olan bireylerde risk fazladır.

Değişebilen risk faktörleri;

• Diyet:

Tüketilen besinlerde doymuş yağ miktarı artarsa toplam kolesterol ve LDL kolesterol seviyesi artar.

• Kilo:

Fazla kilo LDLkolesterol seviyesinin artmasına ve HDL kolesterol seviyesinin düşmesine neden olur.

• Fiziksel aktivite:

Fiziksel aktiviteyi arttırmak LDL seviyesinin düşmesine ve HDL seviyesinin yükselmesine neden olur. Aynı zamanda kilo vermeye de yardımcıdır.

LDL kolesterol risk faktörleri:

• Sigara içmek
• Hipertansiyon(kan basıncının >140/90 mm Hg)
• Düşük HDL kolesterol düzeyi ( <40 mg/dl)
• Aile hikayesi
• Yaş ( erkeklerde >45, kadınlarda >55)

TOTAL KOLESTEROL DÜZEYİ
Normal değer	<200 mg/dl
Sınırda yüksek	200-239 mg/dl
Yüksek	>240 mg/dl

LDL KOLESTEROL DÜZEYİ
Optimal	<100 mg/dl
Normal değer	100-129 mg/dl
Sınırda-yüksek	130-159 mg/dl
Yüksek	160-189 mg/dl
Aşırı yüksek	>190 mg/dl

HDL KOLESTEROL DÜZEYİ
Düşük	<40 mg/dl
Kabul edilebilir	40-59 mg/dl
Yüksek	>60 mg/dl

TRİGLİSERİD DÜZEYİ
Normal değer	<150 mg/dl
Sınırda-yüksek	150-199 mg/dl
Yüksek	200-499 mg/dl
Çok yüksek	>500 mg/dl

Kolesterol Belirtileri

Kolestrol başlangıçta belirti göstermeyen ve sinsi şekilde ilerleyen bir hastalıktır. Rutin kontroller veya kalp rahatsızlıkarı için yapılan muayene ve tetkiklerde ortaya çıkmaktadır. Kan kolesterol düzeyinin artması sonucunda aterosklreroz (Damar Sertliği) sıklıkla görülmektedir. Damarlarda görülen bu plak birikimine bağlı olarak belirli periyotlarla, değişken uzunluklarda ve şiddetlerde göğüs ağrıları kolesterol belirtilerine örnek olarak gösterilebilir. Belirtilerden bir tanesi de aralıklarla rahatsız veren bacak ağrılarıdır. Bu ağrılar da yine damarda plak ve kolestrollerin birikmesi ile oluşmaktadır.

Bazı kişilerde kolestrolün aşırı yükselmesi cildin çeşitli bölgelerinde ve genellikle göz çevrelerinde sarı lekeler şeklinde de kendini gösterebilmektedir.

Hastalığın Kontrol ve Tedavisi

Toplam kolesterol; VLDL, LDL, HDL dahil kanda kolesterol yüklü tüm moleküller içinde taşınan kolesterol miktarıdır. Toplam kolesterolün HDL kolesterole oranı ne kadar düşükse  koroner kalp hastalığı riski o kadar azdır.  Bu oranın 3-4 olması düşük, 5 ve üzerinde olması yüksek riski gösterir. LDL kolesterol seviyesi yüksek riskli bireyler için 100 mg/dl altında tutulması gereklidir.  Diyet, egzersiz, ve gerektiğinde uygun ilaç kullanılarak LDL seviyesi uygun seviyeye düşürülür.  Yüksek trigliserid koroner kalp hastalığı riskini önemli ölçüde arttırır.

Hastalıktan korunmak için trigliserid düzeyinin 150 mg/dl altına indirilmesi gerekir. Trigliserid düzeyini arttıran başlıca risk faktörleri; aşırı alkol alımı, karaciğer hastalığı, hipotroidizm ve diyabettir. Yüksek karbonhidratlı besinlerle beslenenlerde de trigliserid düzeyi yüksek olabilir.

Beslenme ve Diyet Tedavisi

Günlük alınan enerjinin doymuş yağdan gelen oranının %7 ye çekilmesi, günlük kolesterol alımının 200 mg ve altında tutulması, diyette çözünür posanın arttırılması ve günde 25 g kuru baklagil alımı LDL kolesterolde düşüş sağlamaktadır. Çözünür posanın en iyi kaynakları yulaf, kuru baklagiller, sebze ve meyvelerdir.  Ayrıca yoğurt çözünür posa ile birlikte alındığında kolesterolün düşürülmesine yardımcı olur.

Diyette kuzu etinden yapılan kebap yerine derisiz beyaz piliç veya hindi etinden veya ızgara(buğulama) balık yenmelidir. Yağlı süt-yoğurt yerine yağsız(ekstra light) tercih edilmelidir. Özellikle posa miktarı arttırılmalıdır. Bu nedenle beyaz ekmek yerine esmer ekmek, pirinç ve makarna yerine bulgur tercih edilmelidir. Bir öğünde et, tavuk, balık yemeklerinden yenirse ikinci öğünde kuru baklagil yemeklerinden seçmek uygun olur.  Ayrıca dolma ve sarmalarda kıyma yerine haşlanmış mercimek kullanılabilir.

Besin Hazırlama ve Pişirmede Dikkat Edilecek Hususlar

Yemeklerde ve salatalarda zeytinyağı, kanola yağı veya bitkisel sıvı yağ kullanılır. En iyisi yemeğe birini salataya birini kullanmaktır. Yemek yaparken yağda kızartma yönteminden sakınılmalıdır. Et ve tavuktan yapılan kebaplar ve köfteler yağda kızartılmamalıdır. En iyi yöntem fırında veya ocak üzerinde kapalı olarak nemli ısıda pişirmedir. Izgara yöntemi de kullanılabilir. Izgara yaparken etle ateş arasında en az 15cm aralık bırakılarak etin yanmadan pişirilmesi sağlanmalıdır. Hamsi, istavrit gibi küçük balıklar buğulama yöntemiyle pişirilir. Yemek yaparken bol soğan, sarımsak ve yeşilliklerden( maydanoz, nane, yeşil soğan vb.) yararlanılır.

Ev Dışında Yemek Seçimi

Birçok kişi en az bir öğününü ev dışında yer. Ev dışında diyete uygun seçimler aşağıda verilmiştir.

• Piliç şiş
• Tavuk veya hindi biftek
• Balık ızgara, balık buğulama, fırında balık, kağıtta balık
• Barbunya pilaki
• Mercimek pilaki
• Fasulye piyaz
• Mercimek piyaz
• Her türlü zeytinyağlı sarma, dolma ve sebze yemekleri
• Her türlü meyve, kavun-karpuz
• Bulgur pilavı
• Esmer ekmek
• Fırında sıvı yağ ve yağsız sütle pişirilmiş sebzeli börekler(ıspanaklı, kabaklı, lahanalı, pırasalı)
• Az yağlı peynirli, sebzeli, mantarlı pide ve gözlemeler
• Sebze çorbaları
• Rus salatası dışındaki tüm salatalar.

Uygun Meze ve Çerezler

• Yoğurtlu salatalık ezme
• Humus
• Yoğurtlu karnabahar ezme
• Patlıcan salatası
• Yoğurtlu havuç ezme
• Kısır
• Mercimekli köfte
• Çerkez tavuğu
• Her türlü söğüş sebze
• Yağı az beyaz peynir
• Leblebi, fındık, fıstık
• Eğer kilo problemi varsa fındık, fıstık yerine leblebi tercih edilmelidir.

İçecek Seçimi

• Şekersiz çay
• Şekersiz kahve
• Su
• Maden suyu
• Domates suyu
• Taze sıkılmış meyve suları
• Bitki çayları(ıhlamur, kuşburnu, adaçayı, nane, kekik vb)
• Alkollü içecekler sınırlı alınır. Alınabilecek günlük miktarlar: bira 350 cc, şarap 150 cc, rakı cin viski 50 cc.
• 

Kolesterolü Yükselten Yiyecekler 

• Sakatatlat; karaciğer, yürek, böbrek, işkembe, kokoreç, paça, kelle, dalak, beyin vb.
• Yağlı besinler; kaymak, krema, mayonez, pasta, soslar, tahin helvası, çikolata, sucuk, salam, sosis, pastırma, yağlı peynirler, çok yağlı etler.
• Katı yağlar; margarin, tereyağı, kuyruk ve iç yağı.
• Yağlı etler, kabuklu deniz hayvanları, karides, istiridye, kalamar, sardalya balığı.
• İçecekler; kola vb, alkollü içecekler, hazır meyve suları.
• Kızartmalar; yağda kızartılan her türlü besin.
• Önerilenden fazla enerjili besinler, yağlı hamur işleri vb.

Sonuç Olarak

• En az 2-4 porsiyon pişmiş sebze çiğ sebze ve meyve serbest olarak tüketilebilir.
• Ekmek, kepekli ya da tam tahıllı olmalıdır.
• Kabuklu yenen meyveler soyulmamalıdır.
• Haftada en az 2-3 kez kuru baklagil yemeği (kuru fasulye, nohut, mercimek vb) tüketilmelidir.
• Haftada birkaç kez kibrit kutusu kadar beyaz peynir ya da 1 köfte kadar et yerine 1 tam yumurta( haşlama ya da yağsız tavada) yenebilir.
• Yumurtanın beyazı kolesterol içermediği için haftada 2-3 kez tüketilebilir.
• Yemekler haşlama, ızgara, buğulama ve fırında pişirilmelidir.
• Günlük öğün sayısı 4-6 olmalıdır.